Çift Anlamlı Soru Nedir ve Bundan Nasıl Kaçınılır?

Sorularınızı anketlerde ve formlarda nasıl ifade ettiğinize dikkat etmediğiniz takdirde yanlış sonuçlarla karşılaşabilirsiniz. Hangi sorulardan kaçınmanız gerektiğine dair genel tavsiyeleri muhtemelen duymuşsunuzdur, ancak çarpık sonuçlar veren ve gözden kaçabilecek bir soru tipi var.

Çift anlamlı bir soru sorulduğunda, cevap veren kişiler genellikle tereddüt eder ve bu soruya uygun bir cevap bulmakta zorlanırlar. Bu soruların neden kafa karıştırıcı sonuçlara ve kullanıcılara yol açtığını anlamak için önce ne olduklarını ele alalım.

Çift anlamlı soru nedir ki?

Çift anlamlı bir soru aslında bir yanılgıdır. Qualtrics, iki soru sorup yalnızca bir cevaba izin verdiğinizde, bunun çift anlamlı bir soru olduğunu söylüyor. (Mesela, Maaşınız ve yan haklarınızdan ne kadar memnunsunuz?)

Çift anlamlı sorular (daha çok araştırma çalışmalarında, anketlerde ve mahkeme salonlarında görmek mümkündür) cevaplayanlar için bir soruda iki soru barındırması sebebiyle kafa karıştırıcı olabilir. Genellikle nasıl yanıt verileceğinden emin olamamaya sebep olur. Önce ilk soru mu cevaplanmalı, ikinci mi, yoksa hiçbiri mi yanıtlanmamalı? Müşteri geri bildirim anketi gibi bir ankete çift anlamlı bir soru eklerseniz, sonuçlarınız muhtemelen yanlış olacaktır.

Çift anlamlı sorular bazı durumlarda – mahkeme salonlarında bilinçli bir şekilde tanığı şaşırtmak için – kasıtlı bir şekilde kullanılsa da, büyük çoğunlukla yanlışlıkla – genel dikkatsizlik veya düzeltme eksikliği nedeniyle – sorulur, ve yanlış cevaplanma veya tamamen atlanma ihtimalleri yüksektir.

Çift anlamlı bir soruyu tam olarak belirlemek için “ve” kelimesini ve dilbilgisi kurallarını kullanmak iyi bir çözümdür. Ancak tabii ki “ve” kelimesinin kullanıldığı her soru da kusursuz olmayabilir.

Çift anlamlı sorular, duruşmalar gibi farklı durumlarda da rahatsız edici olabilir. Bu soru metodu, tanıkları bir şeyi istemedikleri halde kabul etmeleri konusunda kandırmak için kullanılabilir. Mahkemede kullanılan çift anlamlı bir soru örneği şöyle olabilir: Kavşağa yaklaşırken aşağıya baktınız, radyo istasyonunu değiştirdiniz, yukarı baktınız ve karşıdan gelen arabayı ilk kez fark ettiniz mi?

Avukat bu soruya elbette çift anlamlı bir soru olduğu için itiraz edecektir.

Çift anlamlı soru örnekleri

Çift anlamlı sorular genellikle soruların üzerinden geçilmemesi sonucunda ortaya çıkar.

• Hükümet eğitime daha fazla ve askeri fonlara daha az para harcamalı mı?

Yukarıdaki cümlenin her iki kısmına da katılabilirsiniz. Veya hükümetin eğitime daha fazla para harcaması gerektiğini düşünebilirsiniz ancak askeri fonlara da daha az harcaması gerektiğine katılmıyor olabilirsiniz. Bu nedense aslında bu soruya “evet” cevabı verdiğinizde, sadece yarısına cevap vermiş oluyorsunuz. Bu da sonuçları tutarsız bir hale getirebilir.

Bunun yerine, soruyu iki ayrı soru olarak ifade edebilirsiniz:

• Devlet eğitime daha fazla para harcamalı mı?
• Hükümetin askeri fonları azaltması gerektiğine inanıyor musunuz?

Başka bir örnek:

• Yöneticiniz ve iş arkadaşlarınızla ne kadar iyi anlaşıyorsunuz?

Bu soruya “iyi değil” ve “harika” arasında bir cevap verme şansınız olsaydı, bu iş arkadaşlarınız hakkındaki duygularınızı yöneticiniz hakkındaki duygularınızla aynı kefeye koymakta zorlanacağınız anlamına gelirdi. Her ikisi için de tamamen aynı duygulara sahipseniz sorun yok ancak bu her zaman böyle olmuyor. İş arkadaşlarınızı sevebilir, yöneticinizden nefret edebilirsiniz veya tam tersini hissediyor olabilirsiniz.

Bu soruyu sormanın daha iyi yolu, iki soru şeklinde sormaktır:

• Yöneticinizle ne kadar iyi anlaşıyorsunuz?
• İş arkadaşlarınızla ne kadar iyi anlaşıyorsunuz?

Çift anlamlı sorular, aşağıdaki örnekte de olduğu gibi katılıyorum/katılmıyorum sorularında yaygındır:

• Lütfen aşağıdaki ifadeye katılıp katılmadığınızı belirtin: Metro ücretsiz ve daha güvenli olmalıdır.

Bu soruya katılıyorum cevabını verdiğinizde, cevabınızın detayını veremezsiniz. Daha güvenli bir metro istiyor ancak insanların yine de ücret ödemesi gerektiğine inanıyorsanızi bu soruya nasıl cevap vereceğinizi bilemezsiniz. Diğer örneklerde de olduğu gibi, soruları ayrı ayrı sormak en iyi çözüm yoludur:

•  Lütfen aşağıdaki ifadeye katılıp katılmadığınızı belirtin: Metro ücretsiz olmalı.
• Lütfen aşağıdaki ifadeye katılıp katılmadığınızı belirtin: Metro daha güvenli olmalı.

İşte “ve” kullanmayan, ancak yanıtları yukarıdaki örneklerle aynı derecede sınırlayan çift anlamlı bir soru:

• İşe asla geç kalmayan çalışkan bir personel misiniz?

Her ikisine de sahip bir personel arıyorsanız bu soru ideal bir soru olabilir. Ancak çalışkan bir personelin asla geç kalmadığını belirlemeye çalışıyorsanız, bu soru yanıtları çarpıtabilir. Soruları ayrı ayrı ifade etmek daha doğru sonuçlar verecektir:

• Çalışkan bir personel misiniz?
• Hiç işe geç kaldınız mı?

Kaçınılması gereken diğer soru türleri

Çift anlamlı sorular, anket ve araştırma çalışmaları için sorular derlerken uzak durmanız gereken tek soru türü değildir.

Daha net anket sonuçları elde etmek için aşağıdaki soru türlerinden de kaçınmalısınız.

Yönlendirici Sorular

Çift anlamlı sorular gibi yönlendirici sorular da cevaplayanların, sorulara nasıl cevap vermeleri veya cevaplarını belirli bir yöne doğru yönlendirmeleri konusunda belirli bir beklenti oluşturabilen, tarafsız olmayan bir dili, fikri veya bir önyargıyı içermektedir. Bu yüzden cevapları, kendi doğru fikirlerini ve deneyimlerini yansıtmayabilir.

Son zamanlarda çok kullanılan örnek çift anlamlı sorumuzu ele alırsak (Yöneticiniz ve iş arkadaşlarınızla ne kadar iyi geçiniyorsunuz?), aynı doğrultudaki yönlendirici soru da şöyle olacaktır: Yöneticiniz en değerli ve çalışkan çalışanlarımızdan biridir. Departmanınıza bağlılığını nasıl değerlendirirsiniz?

Daha ince bir şekilde hazırlanan sorularsa basit bir veya iki sıfat içerebilir: “Çalışkan yöneticinizin departmanına olan bağlılığını nasıl değerlendirirsiniz?”

Şaşırtıcı Sorular

Şaşırtıcı sorular, cevaplayanlar hakkında doğru veya yanlış olabilecek varsayımlarda bulunan ve onları bu varsayımlar hakkında bir cevap vermeye zorlayan soru türüdür. Tekrardan yukarıdaki yönetici/iş arkadaşı sorusunu kullanarak, verebileceğimiz şaşırtıcı soru örneği şu olurdu: Neden yöneticiniz ve iş arkadaşlarınızla iyi geçinememektesiniz?

Şaşırtıcı sorular, cevaplayanları savunma durumuna da sokabilir. Bu durum, cevaplayanların kalan sorulara nasıl cevap verdiklerini değiştirebilir ve anketinizin sonuçlarını bir kez daha çarpıtabilir.

Yanlı Sorular

Önyargı, en çok yönlendirici sorularda ortaya çıksa da bazen anket oluşturmanın ilk aşamalarında, anketinize kimleri dahil edeceğinize karar verme aşamasından ve soruları organize etme sürecine kadar yaygın olarak ortaya çıkan bir durumdur.

Bir anketi elektronik ortamda paylaşmak kadar basit bir şey bile bir yanlılık örneği olabilir. Sonuçta, herkesin bir telefona veya bilgisayara 7/24 erişimi olmayabilir. Bu yüzden anketinizin taslağını çıkarmadan veya göndermeden önce anketi yaptığınız kitlenizin ve sorduğunuz soruların, anketinizin genel amacı ve hedefleri ile uyumlu olduğundan emin olun.

Çift anlamlı sorular, çarpık veriler ortaya koyabilmesi ve işinizle ilgili kararlar alırken yanlış sonuçlara neden olabilmesi açısından anketlerde sorun yaratabilirler. Ancak artık çift anlamlı soruların ne olduğunu daha iyi anladığınıza göre, gelecekteki anketlerinizde bu soruları kullanmaktan kaçınmak için daha iyi önlemler alabilirsiniz.